زندگی نامه مسعود کیمیایی

مسعود کیمیایی در روز ۷ مرداد ۱۳۲۰ در کوچه سید ابراهیم خیابان ری تهران زاده شد. پس از آن به ترتیب در کوچه دردار، آصف الدوله، سقاباشی، عین الدوله و سرانجام در خیابان بهار ساکن شد. او دو خواهر و یک برادر دارد. دیپلم متوسطه را از دبیرستان بدر گرفت. بعد از پایان دبیرستان کم کم وارد عوالم روشنفکری شد و همراه چند تن از دوستان علاقه مند، گروه انتشارات طرفه را بنیاد نهاد. از همان دوره به موسیقی هم علاقه مند شد و چند ساز مانند پیانو و گیتار را در حد غیرحرفه، شیرین می نوازد. اما بیشترین کشش و علاقه او به سینما بود. او تا کنون دوبار ازدواج کرده؛ نخست با گیتی پاشایی (آهنگساز و خواننده1374-1348)، که حاصل آن پولاد کیمیایی (بازیگر) بود و ازدواج دوم با گوگوش، خواننده سرشناس (1382-1374). کیمیایی تحصیلات آکادمیک کارگردانی ندارد؛ تمام آموخته های تکنیکی و فنی او از سینما به حضور در گروه دستیاران فیلم قهرمانان به کارگردانی ژان نگولسکو و دستیاری ساموئل خاچیکیان در فیلم خداحافظ تهران محدود می شود. به جز آن هرچه هست، استعداد ذاتی و ذوق و سلیقهٔ او درسینماست.



کارنامه سینمایی

مسعود کیمیایی فعالیت سینمایی خود را در سال 1345 با دستیاری مرحوم ساموئل خاچیکیان در فیلم خداحافظ تهران آغاز می کند. اولین فیلمش بیگانه بیا را در سال ١٣٤٧ و با تم جوان هوسباز و دختر فریب خورده در خانواده ای مرفه می سازد، که از ساختار مستحکمی برخوردار نیست و اقبال چندانی نیز در گیشه پیدا نمی کند. یک سال بعد قیصر وضع را تغییر می دهد. قیصر که بر اساس فیلم وسترن نوادا اسمیت (کارگردان: هنری هاتاوی) ساخته می شود، گرچه در نمایش اول خود در میان عامه مردم مورد پسند واقع نمی شود، اما در اکران دوم رکورد فروش را می شکند. قیصر به یک سمبل تبدیل می شود و داستانش هم به یک ژانر(انتقام شخصی). اتفاقی که تا آن زمان در سینمای ایران کمتر رخ داده بود، اما کیمیایی با استفاده از همان فرمول های آشنای فیلمفارسی فیلمی غیر عادی می سازد که هم مخاطب را جذب می کند وهم به منتقدان نوید یک سینمای نوین را می دهد. بدینسان، قهرمان جدیدی با بازی فوق العادهٔ بهروز وثوقی به مردم معرفی می شود که ریشه در تاریخ و جغرافیای ایران دارد و مُبَلّغ نوعی انتقام فردی است که به مذاق ایرانیان ناموس پرست آن سال ها (هر چند از قهرمانی فرنگی گرته برداری شده بود) خوشایند می نماید. همچنین بازی زیبای ناصر ملک مطیعی و فیلم برداری قوی مرحوم مازیار پرتو را نیز از نقاط قوت این فیلم می دانند. سال ١٣٤٨ به دلیل نمایش دو فیلم گاو (داریوش مهرجویی) و قیصر از نگاه مورّخین، نقطه عطفی در تاریخ سینمای ایران محسوب می شود. هر دو فیلم به سهم خود شالودهٔ موج نوی سینمای ایران را -البته در رویکردهایی متفاوت- تشکیل می دهند. کیمیایی در فیلم های بعدیش مانند رضا موتوری و داش آکل با تکرار مایه های عصیان فردی (مرد) در برابر ارزش های اجتماعی رویهٔ گذشته را ادامه می دهد. رویکردی که علیرغم تبلیغ خصلت های انسانی و جوانمردی از دیدگاه بسیاری به مسیر دیگری افتاده و مُبَلّغ قانون ستیزی و ضد ارزش ها می شود. در فیلم بعدی اش بلوچ به استفاده از سکس و پرده دری، محکوم می شود و سال بعد با بهره برداری از جایگاه ادبی کتاب آوسنه بابا سبحان از محمود دولت آبادی دست به ساختن خاک می زند. گوزن ها که به زعم بسیاری سیاسی ترین فیلم کیمیایی است در سال 1354 ساخته می شود و دو تیپ مختلف از قهرمان را در کنار هم قرار می دهد که در نهایت مکمل شخصیت هم می شوند. به باور بسیاری، این فیلم به همراه قیصر مهمترین آثار کیمیایی پیش از انقلاب را شامل می شوند. غزل فیلم بعدی او که اقتباسی است از نویسنده معتبر خورخه لوئیس بورخس، شاید متفاوت ترین و عجیب ترین فیلم کارنامه او باشد. پس از آن سفر سنگ را می سازد که به نوعی جنبه ای پیشگویانه دربارهٔ انقلاب ایران به خود می گیرد. در سال ۱۳۶۱ فیلم خط قرمز را با بازی سعید راد کارگردانی می کند. این فیلم توقیف می شود و به جز یک بار نمایشش در جشنوارهٔ فجر دیگر هرگز نمایش داده نمی شود. بیش تر اهالی سینما منسجم ترین ساختهٔ بعد از انقلاب کیمیایی را دندان مار (1368) می دانند که برای دریافت جایزه خرس طلایی برلیناله نامزد می شود و نهایتاً جایزه ویژه همان جشنواره را دریافت می دارد. پس از آن استفادهٔ کیمیایی از چهره های جوان او را به عنوان تصویرگر زندگی جوانان دههٔ هفتاد معرفی می کند. با فیلم سلطان پسرش پولاد کیمیایی را به عنوان بازیگر به سینما معرفی می کند. کیمیایی فیلمنامهٔ تمامی آثارش را خودش نوشته و همچنین تدوین و طراحی صحنه و لباس تعدادی از فیلمهایش را نیز خود به عهده داشته است (گروهبان، ردپای گرگ، مرسدس، فریاد)..


ویژگی های سینمای کیمیایی

تِم اغلب فیلم های کیمیایی را باورها و ارزش هایی می سازد که یا از بین رفته و یا کمرنگ شده اند. کیمیایی از جوانمردی، غیرت و رفاقت تا سر حد مرگ قصه می گوید و قهرمانانش را با این صفات در بستر جامعهٔ امروزی با مشکلات سیاسی-اجتماعی درگیر می کند تا از ارزش های خود دفاع کنند. ارزش هایی که مردم عامه پسند ممکن است دوستشان داشته باشند ولی با زندگی مدرن در تناقض می باشند. نقد اینگونه داد ستاندن که حتی گاهی به قیمت گذشت از هنجارها می باشد، موضوع مهمترین چالش منتقدان کیمیایی را تشکیل می دهد. آنها بر این باوراند که این روایت گری چیزی جز پافشاری لجوجانهٔ کیمیایی بر پنداری غلط نمی باشد.

اسطوره سازی و بیان تناقض ها

بارزترین توانایی کیمیایی در فیلمنامه هایش قدرتی است که در خلق شخصیتی به عنوان اسطوره دارد. قهرمانی که در قلب اجتماع مبارزه می کند و از بین می رود، تا جهانِ خواستهٔ خود را بسازد و در این رهگذار است که تبدیل به یک اسطوره می شود.

دیالوگ نویسی

بخش مهمی از جذابیت فیلم های کیمیایی مربوط به دیالوگ ها و مونولوگ های خاص اوست. کیمیایی زبان عامیانه(کوچه و بازار) رابه خوبی می شناسد و در ایجاد ضرباهنگ مناسب برای ادای آنها مهارت زیادی دارد. بهمراه علی حاتمی، کیمیایی را نیز باید خالق بخش عمده ای از مشهورترین دیالوگ های تاریخ سینمای ایران دانست. از آن جمله اند گفتارهای ناصر ملک مطیعی در فیلم قیصر و قریبیان و وثوقی در فیلم گوزن ها.


همکاری با کیمیایی

یکی از توانایی های بالای کیمیایی بازی گرفتن از بازیگران خود است. به طوریکه بین اهالی سینما مطرح بود که: «کیمیایی از چوب هم بازی می گیرد». به همین دلیل بسیاری از بازیگران بهترین بازیشان را در فیلم های او ایفا کرده اند. امین تارخ بازیگر برجسته ایران دراین باره اینچنین گفته است: «بازیگران برنده اصلی فیلم های کیمیایی اند». تعداد زیادی از بازیگران برجستهٔ سینمای ایران را کیمیایی مطرح کرده است: فرامرز قریبیان، بهمن مفید، سعید کنگرانی، خسرو شکیبایی، هدیه تهرانی، فریماه فرجامی، محمدرضا فروتن، فرامرز صدیقی، احمد نجفی، میترا حجار و... . کارگردانان مطرحی همانند امیر نادری، تهمینه میلانی، سامان مقدم و... نیز کار خود را ابتدا با سینمای کیمیایی شروع کرده اند. همچنین چهره های مطرحی چون عباس کیارستمی، جعفر پناهی و... نیز سابقه همکاری با کیمیایی را دارند.


حاشیه و جنجال ها

کیمیایی پیش از انقلاب به عنوان یک فیلمساز مردمی (و گاهی سیاسی) شناخته شد. او پس از انقلاب هم سعی در نشان دادن مشکلات سیاسی-اجتماعی ایران داشت که هیچگاه به توفیق پیش از انقلاب خود دست نیافت. ولی در تمام این سالها، از جنجال موج نو در سینما با فیلم قیصر، سر وصدای فیلم گوزن ها و آتش گرفتن سینما رکس آبادان گرفته تا توقیف فیلم خط قرمز، جنجال ازدواج با گوگوش و... همواره موضوع بحث بوده است، بویژه پس از انقلاب که انتقاد از فیلم هایش فزونی یافته است. البته کیمیایی معتقد است منتقدان بجای فیلم هایش خود او را نقد می کنند و مشکل اصلی آنها با زندگی شخصی اوست. روزنامه کیهان در سال ۱۳۵۴ گفت* و گویی با مسعود کیمیایی منتشر می کند. کیمیایی دراین مصاحبه که در سایت پارس توریسم پس از سالها منتشر شده می گوید:

«شغل من فیلمسازی نیست. بلکه من گاهی مشغول فیلم ساختن می شوم. زیرا سینما کوچک تر و بی حیاتر از آنست که همهٔ زندگی من باشد. اصولا هنر کوچکتر از آنست که همهٔ زندگی آدم باشد. این حرف را به حساب روشفکربازی نگذارید، چون من روشنفکر نیستم. فقط یک انسانم. این را به قشنگ ترین چیزهای زندگیم و به خون بچه ام قسم می خورم که من روشنفکر نیستم!»


ترانه سرایی

گفته می شود کیمیایی با نام مستعار نصرت فرزانه برای اولین آلبوم گوگوش بعد از خروج از ایران، یعنی آلبوم «زرتشت»، ترانه سرایی کرد. خروج گوگوش از کشور و به دنبال آن تور کنسرت های گوگوش، جنجال های زیادی را به دنبال داشت ولی آن چه که همگان بر آن اتفاق نظر دارند نقش کیمیایی در خارج شدن گوگوش از کشور و شکستن سکوت 20 سالهٔ اوست.


ادعای ارتباط با سعید امامی

در بحبوحهٔ جنجالهای مربوط به اخبار قتل های زنجیره ای در سال 1378، سینا مطلبی دستیار مسعود کیمیایی در فیلم ضیافت، در یادداشتی برای اولین بار از تشکیل جلسه‎ای میان سعید امامی و فیلسازانی چون مسعود کیمیایی خبرداد، اگرچه او در آن یادداشت چیزی از منبع خبری‎اش فاش نساخت. بعدها این موضوع دستمایهٔ مصاحبه‎ها و نوشتارهای متعدد شد. ماهنامه فیلم بر این ادعای سینا مطلبی صحه گذاشت. پس از آن، گزارش کوتاهی از نحوه احضار و همکاری سینماگران(از جمله کیمیایی) با سعید امامی در مجله گزارش فیلم چاپ شد. کیمیایی هرگز رسماً پاسخی در رد یا قبول ادعاهای ذکر شده ننوشت اما علیرضا نوری زاده در کتاب ناگفته های قتل های زنجیره ای، کیمیایی را قربانی علاقهٔ سعید امامی به ساخته هایش اعلام داشت و او را از داشتن هرگونه همکاری با سعید امامی بری دانست.


فیلم شناسی

* - بیگانه بیا (۱۳۴۷)
* - قیصر (۱۳۴۸)
* - رضا موتوری (۱۳۴۹)
* - داش آکل (۱۳۵۰)
* - بلوچ (۱۳۵۱)
* - خاک (۱۳۵۲)
* - گوزن ها (۱۳۵۴)
* - پسر شرقی (کوتاه، ۱۳۵۴)
* - غزل (۱۳۵۵)
* - اسب (کوتاه، ۱۳۵۵)
* - سفر سنگ (۱۳۵۶)
* - خط قرمز (۱۳۶۱)
* - تیغ و ابریشم (۱۳۶۴)
* - سرب (۱۳۶۷)
* - دندان مار (۱۳۶۸)
* - گروهبان (۱۳۶۹)
* - ردپای گرگ (۷۱-۱۳۷۰)
* - تجارت (۱۳۷۳)
* - ضیافت (۱۳۷۴)
* - سلطان (۱۳۷۵)
* - مرسدس (۱۳۷۶)
* - فریاد (۱۳۷۷)
* - اعتراض (۱۳۷۸)
* - سربازان جمعه (۱۳۸۲)
* - حکم (۱۳۸۳)
* - رئیس (۱۳۸۵)
* - محاکمه در خیابان (۱۳۸۷)
* - جرم(1389)


آثار مکتوب

* - جسدهای شیشه ای، رمان، ۱۳۸۰ توسط انتشارات آتیه
* - زخم عقل، دفتر شعر، دی ماه۱۳۸۲ ه.خ نشر ورجاوند

جوایز

* نامزد جایزهٔ خرس طلایی جشنوارهٔ فیلم برلین برای فیلم دندان مار (1991)
* برندهٔ جایزهٔ تقدیر ویژه جشنوارهٔ فیلم برلین برای فیلم دندان مار (1991)